Epipactis purpurata

J.E. Smith, 1828

Κατανομή:

Η E. purpurata παρουσιάζει ευρεία κατανομή κυρίως στην εύκρατη κεντρική και δυτική Ευρώπη. Η κατανομή της επεκτείνεται προς νότο κυρίως στην Ιταλική χερσόνησο, ανατολικά στην Κριμαία και δυτικά στα Πυρηναία, ενώ η εξάπλωσή της στα Βαλκάνια περιορίζεται κυρίως στα βόρεια (Ρουμανία, Ουγγαρία και ελάχιστες θέσεις σε Κροατία, Σερβία και Βουλγαρία).

Περιγραφή:

Πολυετές φυτό, με ύψος 20-50 (-70) cm. Τα φυτά έχουν την χαρακτηριστική τάση να σχηματίζουν μπουκέτα αποτελούμενα από πολλούς βλαστούς, συνήθως 3-8. Ο βλαστός είναι παχύς με πράσινο ή και συχνά ιώδη χρωματισμό, καλυμμένος με κοντές τρίχες και τα βασικά φύλλα είναι σχετικά μεγάλα, χαρακτηριστικά βιολετί και σπειροειδώς διατασσόμενα πάνω στον βλαστό. Η ταξιανθία είναι πυκνή με πολλά άνθη (25-50) και αρκετές φορές μονόπλευρη. Τα βράκτια είναι οξύληκτα και τα κατώτερα ως και 2 φορές μεγαλύτερα από τα άνθη. Η ωοθήκη είναι πρασινωπή – ιώδης με μικρές τρίχες. Τα σέπαλα και πέταλα είναι από μέσα πρασινωπά και από έξω μερικές φορές ιώδη. Το υποχείλιο είναι ευρύ, με υπόλευκο χρωματισμό και η ένωσή του με το επιχείλιο είναι αρκετά φαρδιά. Το επιχείλιο είναι καρδιόσχημο, κυρτό προς τα κάτω με δύο αρκετά τονισμένα εξογκώματα στη βάση τα οποία έχουν ρηχότερες αυλακώσεις.

Βιότοπος:

Η Ε. purpurata προτιμά σκιερά μέρη με μέτρια υγρασία, πάνω σε νωπά, πλούσια σε ασβέστιο, εδάφη. Συνήθως φυτρώνει στην σκιά πλατύφυλλων δασών, σε οξιές και σπανιότερα βελανιδιές και ακόμα σπανιότερα σε κωνοφόρα δάση. Στην Ευρώπη φύεται από χαμηλά υψόμετρα μέχρι τα 1.500μ. Είναι αλλόγαμη ορχιδέα δηλαδή προσελκύει έντομα επικονιαστές κυρίως διάφορα είδη σφηκών. Μερικά φυτά, ιδίως αυτά που αναπτύσσονται σε πολύ σκιερά μέρη, περιέχουν στις ρίζες τους συμβιωτικούς μύκητες (mycorrhizal fungi) και πολύ σποραδικά άτομα δεν διαθέτουν χλωροφύλλη και εμφανίζουν εντελώς ρόδινη απόχρωση στα φύλλα και βλαστό (var. rosea).

E. purpurata στην Ελλάδα:

Οι αναφορές για την Ελλάδα είναι ελάχιστες, παλιές, μη τεκμηριωμένες και πιθανά αφορούν λανθασμένες αναγνωρίσεις E. subclausa ή E. halascyi, ειδών με εξάπλωση στην Πίνδο και Πελοπόννησο που μοιάζουν με την E. purpurata ιδίως σε φάσεις πριν την ανθοφορία, λόγω τους ιώδους βλαστού τους. Έτσι ενώ οι Baumann και συν. (2006) περιλαμβάνουν και την Ελλάδα στον οδηγό τους, ο Delforge (2006) δεν την περιλαμβάνει στις χώρες που το είδος αυτό κατανέμεται.

Το 1992, σχεδόν 20 χρόνια πριν, ο Dr. Horst Kretzschmar, κατά την διάρκεια εξόρμησης στη βόρεια Πίνδο, ανακάλυψε πληθυσμό 200 φυτών σε μια μεμονωμένη θέση του Γράμμου, κοντά στα Ελληνοαλβανικά σύνορα. Τα φυτά ταυτοποιήθηκαν από τον ίδιο ως E. purpurata χωρίς να παραθέσει φωτογραφικό υλικό, ή να δημοσιεύσει ποτέ την ανακάλυψη. Στα τέλη Ιουλίου του 2010, περίπου στο σημείο που υπέδειξε ο Kretzschmar, βρέθηκαν ξανά περί τα 50 φυτά, στην πλειονότητά τους πριν την άνθηση, επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη και σταθερότητα, στην διάρκεια των 20 ετών, της εν λόγω αποικίας στη μοναδική αυτή θέση εντός της ελληνικής επικράτειας. Ακολούθησαν ακόμα 2 ταξίδια με σκοπό την καλύτερη μελέτη και καταγραφή στις 1 Αυγούστου 2010 και 31 Ιουλίου 2011. Στις δύο επισκέψεις του 2010 διαπιστώθηκε ότι τα περισσότερα φυτά αναπτυσσόταν σε βόρειας έκθεσης πλαγιά στα 1.300 μέτρα με μικτό δάσος μαύρης πεύκης (Pinus nigra) και οξιάς (Fagus sylvatica). Παραδόξως, πολλά άτομα βρέθηκαν στον υποόροφο πεύκων, ανάμεσα σε φτέρες και σε σερπεντινικό υπόστρωμα, σε αντίθεση με τα συνήθη ενδιαιτήματα της E. purpurata στην κεντρική Ευρώπη (οξιά). Στις εξορμήσεις αυτές το 90% των φυτών δεν διέθετε ακόμα ανοιχτά άνθη, γεγονός που οριοθετεί την εποχή άνθησης των ελληνικών E.purpurata στο πρώτο 15θημερο του Αυγούστου. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας επίσκεψης του 2011, πέντε ακόμα θέσεις ανακαλύφθηκαν με υψομετρική διακύμανση μεταξύ 1.200-1.460, δύο εξ αυτών σε μικτό δάσος Pinus nigra, Abies x borisii-regis (υβριδογενής ελάτη) και Fagus sylvatica και τρεις σε σκιερά δάση οξιάς (Fagus sylvatica). Επίσης, ανακαλύφθηκαν τουλάχιστον 4 υβρίδια Ε. helleborine x E. purpurata. Η περαιτέρω ανακάλυψη ακόμα 5 θέσεων στην ευρύτερη περιοχή αποδεικνύει ότι η ύπαρξη της Ε. purpurata είναι καλά εδραιωμένη, τουλάχιστον στις πλαγιές των ορεινών όγκων βορειοανατολικά της κορυφής του Γράμμου.

Τα φυτά του Γράμμου σχηματίζουν συμπλέγματα με 2 ως 5 και σπανιότερα ως 8 βλαστούς, παρατήρηση συμβατή με άλλες περιοχές της Ευρώπης, χωρίς τα μεμονωμένα άτομα να είναι σπάνια. Στις θέσεις του Γράμμου που παρατηρήθηκαν E. purpurata βρέθηκαν επίσης E. helleborine, Ε. exilis, Ε. microphylla, Dactylorhiza saccifera και Epipogium aphyllum.

Εποχή άνθησης:

Ο χρόνος άνθησης στην κεντρική Ευρώπη κυμαίνεται από τα μέσα-τέλη Ιουλίου μέχρι τα μέσα Σεπτεμβρίου, συνήθως λίγο αργότερα από τις συντοπικές E. helleborine. Στην Ελλάδα φαίνεται ότι η εποχή άνθησης καλύπτει το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου.

Distribution:
E. purpurata shows broad distribution mainly in the temperate central and western Europe. The distribution extends south to the main Italian peninsula, east to the Crimea and western Pyrenees, while in the Balkans mainly confined to the north (Romania, Hungary and few places in Croatia, Serbia and Bulgaria).

Description:
Perennial, with a height of 20-50 (-70) cm. The plants have a characteristic tendency to form bouquets consisting of many stems, usually 3-8. The stem is thick green or violet, often colored, covered with short hairs. The inflorescence is dense with many flowers (25-50) and often one-sided. The bracts are acuminate, the lower up to 2 times larger than the flowers. The ovary is green - violet with small hairs. The sepals and petals are greenish inside and sometimes violet outside . The hypochile is wide, with a whitish color and its junction with the epichil is wide enough. The epichil is heart-shaped, curved downward with two quite pronounced bosses at the base which have shallower, parallel grooves.

Habitat:
E. purpurata prefers shade with moderate moisture on fresh, high-calcium soils. Usually grows in the shade of broadleaf forests in beech and oak trees and even more rarely in coniferous forests. In Europe can be found growing from low altitudes up to 1500m. It is an allogamic orchid that attracts insect pollinators mainly various wasp species. In some plants, especially those that grow in very shady places, the roots contain symbiotic fungi (mycorrhizal fungi) and very occasionally have no chlorophyll and have completely rose coloration in the leaves and stem (var. rosea).

E. purpurata in Greece:
References about E. purpurata in Greece are few, old, unproven and potentially false recognitions on E. subclausa or E.halascyi, taxa distributed to Pindos and Peloponnese, which resemble E. purpurata particularly in growing phases before flowering, because of their violet stem coloration. So while Baumann et al. (2006) include Greece in their guide, Delforge (2006) did not include Greece in the list of countries where the species is distributed.
In 1992, almost 20 years ago, Dr. Horst Kretzschmar, during a trip in northern Pindos, discovered a population of 200 plants in an isolated location of mountain Grammos, near the Greek-Albanian border. The plants were identified by him as E. purpurata but he never published his discovery. In late July of 2010, very close to the location indicated by Kretzschmar, about 50 plants were found again, mostly in buds, confirming the existence and stability of this unique colony during the period of the last 20 years. Two more trips were done in order to study and record Grammos orchids on August 1, 2010 and July 31, 2011. During the two visits of 2010, it has been found that more plants are growing in a northern exposure slope at 1,300 meters with a mixed forest of black pine (Pinus nigra) and beech (Fagus sylvatica). Surprisingly, many plants were found on the pine subfloor, between ferns and serpentine substrate, differing from the normal habitat of E. purpurata in Central Europe (beech). On these trips, 90% of plants were in buds, giving the clue that the flowering season of Greek E.purpurata is during the first fortnight of August. During the last visit of 2011, five more location were found with an altitude variation between 1200-1460, two of them in a mixed forest of Pinus nigra, Abies x borisii-regis (yvridogenis fir) and Fagus sylvatica and three in shady forests of beech (Fagus sylvatica). At least 4 hybrids E. helleborine x E. purpurata were also found. The further discovery of 5 more location in the wider region shows that the presence of E. purpurata is well established, at least on this Grammos mountainous corner, which lies some kilometers north-east from the mountain top.
Grammos plants form clusters with 2 to 5, rarely up to 8 shoots, observation consistent with other parts of Europe. E. helleborine, E. exilis, E. microphylla, Dactylorhiza saccifera and Epipogium aphyllum, are some of the orchids that found growing together with E. purpurata on Grammos.

Γράμμος 24-7-2010

Γράμμος 31-7-2011

Γράμμος 31-7-2011 (Σ. Τσιφτσής)

BAUMANN, H., KÜNKELE, S. & R. LORENZ (2006): Die Orchideen Europas mit angrenzenden Gebieten. Ulmer Verlag, Stuttgart.
DELFORGE, P. (2006): Orchids of Europe, north Africa and the Middle East, 3rd edn. A and C Black Publishers Ltd, London.
DJORDJEVIC, V., TOMOVIC, G., LAKUSIC, D (2010). Epipactis purpurata sm. Orchidaceae) – a new species in the flora of Serbia. Arch. Biol. Sci., Belgrade, 62 (4), 1175-1179
EFIMOV, P. (2008) Notes on Epipactis condensata, E. rechingeri and E. purpurata (Orchidaceae) in the Caucasus and Crimea. Willdenowia, 38, 71-80
PETROVA, A.S., VENKOVA, D.Y. (2008) Epipactis exilis and E. greuteri (Orchidaceae) in the Bulgarian flora. Phytol. Balcan, 14 (1), 69-73
TSIFTSIS, S., KARAGIANNAKIDOU, V. & I. TSIRIPIDIS (2007): The orchid flora of East Macedonia (NE Greece). J. Eur. Orch. 39(3/4): 489-526.
TSIFTSIS, S. (2009): The orchids (Orchidaceae) of E. Macedonia: distribution,ecology and high conservation value areas. PhD Thesis, Aristotle University of Thessaloniki (in Greek with English summary).
TSIFTSIS, S. (2010) Epipactis persica subsp. persica (Orchidaceae), a new taxon for the flora of Greece. J. Eur. Orch. 42 (3/4) :477 – 486
VAKHRAMEEVA, M.G., TATARENKO, I.V., VARLYGINA, T.I., TOROSYAN, G.K. & M.N. ZAGULSKII (2008): Orchids of Russia and adjacent countries (within the borders of the former USSR). A.R.G. Gantner Verlag, Ruggell / Liechtenstein.